Сарапшының айтуынша, егер осы проблемалы мәселелерді шешу бойынша шаралар қазір қолданбаса, оның салдары өте ауыр болады.

zakon.kz журналистімен әңгімедегі электр энергетикасы саласындағы ағымдағы жағдай туралы энергетика саласындағы сарапшы, "Kazakhmys Energy" (Қазақмыс Энерджи) ЖШС Бас директоры Евгений Никитин айтып берді.

Қазіргі уақытта біздің отандастарымыз энергетиктер жұмысының тиімділігін тариф деңгейімен ғана өлшейді, бұл ретте осы тиімділіктің жалғыз оң факторы (тұтынушылардың пікірі бойынша) тек төмен тариф болуы мүмкін. Ең бастысы, қазір тарифтер өсе түспеуі керек, ал кейін тіпті «тасқын» болсын. Алайда, осындай тәсілмен, "тасқын" ертең басталуы мүмкін.

Өйткені, электр станциясындағы тариф дегеніміз – бұл электр энергиясын өндіру шығындарының көрінісі. Бұл шығындар электр станциялары ұшырайтын көптеген шығыстардан тұрады және олардың негізгі шығындар мыналар болып табылады: отынға (ең алдымен көмірге) арналған шығыстар, темір жол тасымалдарына арналған шығыстар, ұлттық энергетика жүйесінің операторы (KEGOC АҚ) ұсынатын жүйелік қызметтер, ЖЭК (жаңартылатын энергия көздері) өндірген энергиясын сатып алу міндеттемелеріне арналған шығындар, еңбекақы және жабдықты ұстап тұру мен жаңартуға арналған шығындар. Шығыстардың өсуі инфляциялық процестерді және өндіруші жабдықтың ағымдағы жалпы тозуын ескере отырып сөзсіз.

Бұл ретте, энергетиктердің тарифтері қатаң реттелгенін және келісулер мен рұқсаттардың көп деңгейлі рәсімдерінен өту жолымен бекітілгенін ескеру қажет, бұл ретте қатаң тарифтік реттеу шығындарының негізгі құрауыштары жоқ. Нәтижесінде электр энергиясын өндіру мен тасымалдауға арналған негізгі шығындардың құны энергетиктердің тарифін шығынды ете отырып, іс жүзінде озық қарқынмен өсуде.

Төменде, біздің кәсіпорындардың мысалында тариф өсуінің айырмашылығын көрсететін шағын кесте.

 Таблица:

«Дәл сол себепті "Kazakhmys Energy" (Қазақмыс Энерджи) ЖШС Қазақстан Республикасының басқа да ірі энергия өндіруші ұйымдарымен қатар, Қазақстан Республикасы Президентінің атына энергетикалық саланы қолдауға өтініш білдірді. Бұл үндеуге қол қойған энергетиктер үшін – бұл амалсыз шара және бұған дейін әрқайсымыз көптеген шараны байқап көрді деп айтуға болады: Энергетика министрлігінің атына көптеген өтініштер, тіпті сот даулары да – алайда, нәтиже болған жоқ», - деп атап өтті сарапшы.

Евгений Никитин электр энергетикасы саласының проблемаларына арналған алдыңғы жарияланымда "Орталық-Азия Электр энергетикалық Корпорациясы" АҚ-ның бірінші орынбасары Д. Тұрғанов энергетикадағы ағымдағы өте ауыр жағдайды және осыған ықпал еткен себептерді түсіндірді. Және ол осы дәлелдермен толық келісе отырып, келесі туралы тағы да айтқысы келеді.

Қазақстан Республикасындағы энергия өндіруші ұйымдар қызметтердің екі түрін көрсетуден кіріс алады: электр энергиясын сату және электр қуатын көтеруді әзірлікте ұстап тұру. "Электр энергетикасы туралы" Заңға және саланың заңға тәуелді актілеріне енгізілген қағидаттарға сүйене отырып, электр энергиясын сатуға арналған шекті тариф электр энергиясын өндіруге арналған шығындарды жабуға және пайданы қамтуға тиіс. Жоғарыда көрсетілген қағидаттарға сүйене отырып, қуатты сату жөніндегі қызметтерден түскен қаражат кәсіпорындарды жаңғыртуға және қайта жаңартуға бағытталуы тиіс. Алайда, шындық соншалықты әдемі емес еді. 2019 жылы саланың барлық кәсіпорындарына, шекті тарифтер электр энергиясын өндірудің өзіндік құнынан әлдеқайда төмен негізсіз бекітілді. Пайда туралы сөз болған жоқ - Энергетика министрлігі рентабельділік деңгейін "0" (нөль) мөлшерінде бекітті. Бекітілген қуат тарифі де төмендетіліп, кәсіпорындарды жаңғырту және қайта құру жөніндегі бағдарламаларды орындауға жұмсалған шығындарды жаппайды, - деп жалғастырды сарапшы.

Нәтижесінде, оның айтуынша, сала кәсіпорындары тек бір ғана нәрсе туралы ойлаған – қалай болса да жабдықтарды жөндеу жұмыстарын орындау және барлық қолда бар қаражатты (оның ішінде қуат үшін ақы төлеуден түскен) негізінен ағымдағы операциялық шығындарды жабуға бағыттап, оның тоқтауына жол бермеу.

Бізге қатысты - "Kazakhmys Energy" ЖШС (Қазақмыс Энерджи) үшін тариф 8,62 теңге/квтс өзіндік құнымен 4,80 теңге/квтс деңгейінде бекітілді. Топар МАЭС үшін тариф 6,39 теңге/квтс өзіндік құнымен 4,80 теңге/квтс деңгейінде бекітілді. 2019 жылғы қазанда шекті тарифтер түзетілді (тиісінше 8,42 және 5,83 тг/кВт*с), бірақ тағы да, бізде өзіндік құн деңгейіне дейін олар жетпейді. Осының барлығы біз үшін электр энергиясын өндіруден болған үлкен шығындар ғана емес (Қазақмыс Энерджи – 6856,771 млн. теңге, Топар ГРЭС – 5637,827 млн. теңге, БАРЛЫҒЫ-12 494,5 млн.теңге), бірақ электр станцияларын жаңғыртудың барлық ұзақ мерзімді бағдарламасының бұзылуы болып табылады. Осылайша, біздің тарапымыздан қазандық жабдығын жеткізуге арналған ұзақ мерзімді келісім-шарт бойынша төлемдерді жүзеге асыру мүмкін болмауы себебінен жабдықты жеткізуші осы келісім-шартты бұзды. Қазір бізге осындай жабдықты екі есе үлкен бағамен сатып алуды ұсынады. Жабдықты бәрі бір сатып алуға тура келетінін ескере отырып, біз оған екі баға төлейміз. Осы ұлғайтылған шығындардың барлығы тарифте қарастырылмаған, және компанияға қосымша шығындар ретінде жүктеледі – деді Евгений Никитин.

Ол турбиналық жабдықты жеткізуге арналған осындай ұзақ мерзімді келісім-шартқа да қауіпті жағдайда есенін толықтырды. Жабдықты жеткізуші де олардың тарапынан төлемдердің үзілуі себебінен келісім-шартты бұзу шешімін қабылдауға өте жақын. Келісім-шартты бұзудың салдары жоғарыда көрсетілгендерге ұқсас.

Қалыптасқан жағдай саланың әрбір кәсіпорнына әсер етті. Біреулердің тарифі өзіндік құнынан төмен және осыған байланысты тіпті ағымдағы жөндеулерді толыққанды жасау мүмкін емес. Біреулерде қуат үшін төлем жабдықты жаңғыртуға арналған шығындарды жаппайды. Біреулерде (біз сияқты) – барлық жағдайлар бірге. Біздің жеке жағдайда біз Kazakhmys тобының қолдауы есебінен ғана сақталдық, бірақ экономиканың жалпы құлдырауы және мысқа әлемдік бағаның төмендеуі алдағы уақытта осындай қолдауды жоққа шығарады.

Табыс Қазақстан Республикасы сот жүйесінің барлық инстанцияларының Энергетика министрлігінің қызметін заңсыз деп тануына қарамастан, шекті тарифте қарастырылмаған. Рентабельділіктің күшін жою электр энергиясын өндіру жөніндегі қызметті "кәсіпкерлік қызмет" деп атау мүмкіндігін тіпті жоққа шығарады және, егер бұл шұғыл түрде түзетпесе, инвесторлар саланы тастап кете бастайды.

Әрине, әлдекімнің ресми рентабельділігі жоқ бизнеске инвестиция салуға ниеті болады деген үміт жоқ – деп түсіндірді Евгений Никитин.

Оның айтуынша, егер қазір шара қолданбаса, оның салдары өте ауыр болады. Әрине, бұл саланың барлық кәсіпорындары ертең өз жұмысын тоқтататынын білдірмейді. Бірақ моральдық және физикалық тұрғыдан ескірген жабдықтарды істен шығару салдарынан генерацияның азаюы және қаражаттың болмауы себебінен оған жөндеуді жүргізбеу салдарынан жаңаны ендіру мүмкін еместігі, авариялар және жабдықты тоқтату - бұл ертеңгі күннің перспективасы.

Саладағы жаңғырту жобалары жоғары капитал сыйымдылығымен ерекшеленетінін ескеру қажет, оларды іске асыру мерзімдері жылдармен өлшенеді, басқаша айтқанда, егер қазір проблемалар шешілсе, онда біз шамамен бес жылдан кейін осыдан әсер аламыз.

Айтылуы тиіс екінші өте маңызды мәселе – бұл жаңа экологиялық кодекстің жобасы. Осы Экологиялық кодекс жобасының базасы – бұл табиғат пайдаланушылардың қымбат жаңа технологияларды енгізу міндеті немесе оның орнына тек қана санкциялар. Әрине, осы жаңалықтардың барлығын біз қазіргі болмысымызға қарай ойлап таппадық, бірақ көбінесе Еуропалық нормаларға сүйене отырып "неғұрлым озық елдерден" көшірдік.

Қазақстанның көмір өндірісінде жойылмайтын проблема бар – бұл қазақстандық көмір отыны жоғары күлді болып табылады және экологиялық бағдарламаларды іске асыру кезінде бұл жойылмайтын кемшілік болып табылады, өйткені, мысалы, қатты бөлшектердің шығарындылары бойынша қолданыстағы еуропалық нормаларға қол жеткізу үшін "экологиялық қондырма" әлдеқайда көп капиталды қажетсінетін болады және қолданыстағы электр станциялары жағдайында әрдайым техникалық тұрғыдан іске асыруға болмайды.

Эмиссияға ставкаларды жою арқылы кәсіпорындарды ұсынылып отырған ынталандыру кәсіпорындардың экологиялық жобаларын қаржыландырумен байланысты проблемаларды шешпейді. Энергия өндіруші ұйымдар бұған дайын ба? Жоқ, дайын емес. Себебі – станцияларды қайта жабдықтауға орасан қаражат салу қажеттілігі және соның салдарынан бұл үшін тарифтерді ұлғайту қажеттілігі. Ағымдағы жағдайда қолданыстағы ескірген жабдықтарды жаңғырту үшін қаражат жеткіліксіз екенін ескере отырып, қазіргі уақытта экологиялық жобаларды қаржыландыру мәселесі шешілмеген, – деп атап өтті Евгений Никитин.

Ол тіпті ең қарапайым есептеулер бойынша салаға салынған инвестицияларды 50%-ға, әрі қарай жабдыққа енгізілген "экологиялық қондырмаларды" ұстап тұру үшін шығындарды өзіндік құнынан 30%-ға дейін арттыру қажет қажет екенін толықтырды.

Экология – бұл біздің болашақ ұрпаққа деген қамқорлық, және бұл мәселеде, міндетті түрде, алға жылжу керек, бірақ бұл қадамдар барынша сараланған болуы және экологиялықтың әсерін кәсіпорындарды тоқтату есебінен алмау үшін саланы қолдаудың нақты және түсінікті алгоритмдерімен қамтамасыз етілуі тиіс, - деді сарапшы.

Қорытындылай келе, Евгений Никитин мемлекет пен қоғамның салаға деген қатынасын түбегейлі өзгерту және олардың барлық күш-қуатын сала кәсіпорындарының қолда бар қуаттарды қолдау және оларды жаңғырту үшін инвестиция салу бойынша күш-жігеріне барынша көмек көрсетуге бағыттау қажеттігін атап өтті.

Бұл ретте мұндай көмек саланы ұлттық валютада қайта қаржыландыру мен ұзақ мерзімді қаржыландыруды қамтуы тиіс екенін түсіну қажет. Егер мұны қазір жасамаса, кейін мәселені шешуге қол жеткізіп, жою қоғам үшін әлдеқайда қымбат және ауыр болады.

Материалға сілтеме: https://www.zakon.kz/5018396-tma-v-kontse-tonnelya-naskolko-serezny.html